Hoogbegaafd of hoogsensitief: is er een relatie?
Zijn hoogbegaafden hoogsensitief? Dat is een goede vraag. Zijn hoogsensitieven hoogbegaafd? Dat is een heel andere vraag. Is hoogbegaafdheid hetzelfde als hoogsensitiviteit? In dit artikel ga ik vooral in op de overeenkomsten tussen hoogbegaafd (HB) en hoogsensitief HSP).
Vroeger werd hoogbegaafdheid vooral afgemeten aan een IQ-test. Hoogbegaafdheid betekende een hoge intelligentie en een hoog IQ. Dat is nog heel belangrijk hoewel het wel iets genuanceerder ligt om twee redenen: hoogbegaafdheid hangt zeker niet alleen van een meting of test af en intelligentie strekt verder dan cognitief vermogen. Soms hebben personen een wat lagere IQ-score terwijl ze toch hoogbegaafd zijn. Dat is overigens een behoorlijke vooruitgang qua inzichten. Alleen al om het feit dat hoogbegaafden het moeilijk vinden om onder druk een test te doen. Onder tijdsdruk moeten presteren, zorgt ervoor dat het resultaat negatief beïnvloed wordt. Belangrijk is om dus ook te kijken naar de kenmerken van hoogbegaafdheid.
Geen wetenschappelijke onderbouwing
Dit artikel is geen wetenschappelijke onderbouwing van de verbinding tussen hoogbegaafdheid en hoogsensitiviteit. Waarom niet? Omdat er op dit terrein nog heel veel onderzoek nodig is en omdat er verschillend over wordt gedacht. Er zijn psychologen die beweren dat hoogsensitiviteit en hoogbegaafdheid hetzelfde is. Anderen waaronder Elaine Aron spreken dit juist tegen en zeggen dat iemand hoogbegaafd kan zijn in combinatie met hoogsensitiviteit maar het kan ook zonder. Elka van Hoof zegt in haar boek: ‘hoogsensitief’: ‘het is in elk geval zo dat we in de praktijk veel hoogbegaafden tegenkomen die hoogsensitief zijn’.
Misverstanden over HB en HSP
Alvorens dieper op het onderwerp in te gaan wil ik graag wat misverstanden over hoogbegaafdheid en hoogsensitiviteit wegnemen. Over HSP zijn tal van misverstanden zoals: ze zijn zweverig of het is een afwijking. Maar ook etiketjes als: ze zijn introvert, bedeesd, teruggetrokken of verlegen. Ik heb misverstanden over HSP uitgewerkt in een afzonderlijk artikel.
Ook over HB zijn tal van misverstanden. Iemand die hoogbegaafd is, zo is het beeld, is erg intelligent, slaat met gemak een paar klassen over en volgt het VWO, gymnasium of de universiteit. Dat zou kunnen maar de praktijk laat zo vaak wat anders zien. Ik heb de levensloop van tal van hoogbegaafden geanalyseerd en daar zijn er heel veel bij die helemaal geen uitzonderlijke schoolprestaties hadden of zelfs ondermaats presteerden. Belangrijk is om dus de beeldvorming te verlaten en te kijken naar kenmerken van HSP en HB om tot herkenning en een vergelijk te komen.
Overeenkomsten HB en HSP
Ik ga in dit artikel nader in op overeenkomsten tussen hoogbegaafde en hoogsensitieve personen.
Sociale begaafdheid Zowel de hoogbegaafde als de hoogsensitieve persoon hebben een soort van sociale begaafdheid. Niet alleen de HSP-er maar ook HB-er heeft een grote sociale opmerkzaamheid, een sterk inlevingsvermogen en een hoog empathisch vermogen. Beide voelen zich erg betrokken op andere mensen. Beide voelen de ander goed aan en zijn ook gericht op de omgeving.
Zintuiglijke waarneming Zowel de hoogbegaafde persoonlijkheid als de hoogsensitieve persoon hebben een sterk ontwikkelde zintuiglijke waarneming. Dat betekent: een extreme gevoeligheid van de zintuigen (gehoor, zien, tast, reuk, smaak). Van HSP-ers is bekend dat ze geluiden meer horen en dat ze intenser geur kunnen waarnemen. Smaken als bitter, of zout of pittig kunnen als extremer worden ervaren.
Gericht op de omgeving Een ander kenmerk is gerichtheid op de omgeving. HB-ers en HSP-ers hebben een hoge mate van aanpassingsgedrag. Dat komt omdat de bijzondere gerichtheid op anderen leidend wordt voor eigen gedrag. De eigen behoefte om aardig gevonden te worden of om gehoord en gezien te worden speelt daarbij natuurlijk ook een grote rol. Spanningen worden feilloos aangevoeld. Disharmonie wordt snel geconstateerd in onderlinge relaties. Behoeften van de medemens worden snel en diep gepeild.
Intuïtie Ook HB-ers zijn net als HSP-ers vaak intuïtief ingesteld. Kenmerken die daarbij horen:
ze kunnen een bepaalde indruk van iets hebben, of plotseling iets weten zonder dat hiervoor een verklaring is
ze voelen sferen en stemmingen erg snel aan.
ze voelen heel snel gevoelens, emoties en situaties aan
ze weten soms eerder hoe iemand zich voelt dan de persoon in kwestie
Afwijkend Het gevoel ‘ik ben anders dan anderen’ speelt vaak een cruciale rol bij hoogbegaafde en hoogsensitieve personen. Wat daar achter zit? Men voelt zich apart of raar en men is ook inderdaad anders dan veel anderen. Daar zit het gevoel dat men niet geheel begrepen wordt door anderen maar ook het idee dat men er niet zo bij hoort, anders tegen zaken aan kijkt, belangstelling heeft voor zaken die leeftijdsgenoten nog niet hebben (vroegrijp). Vaak hebben HB-ers en HSP-ers een bepaald gevoel bij de zwakkere mens, de underdog. Men heeft allebei vaak een sterk rechtvaardigheidsgevoel.
Anders denken Een onderdeel van ‘zich anders voelen’ is ‘anders denken’. Voor HSP-ers schreef ik al een artikel over associatief denken. Maar ook voor hoogbegaafden gelden kenmerken als:
beelddenken
denkt buiten reguliere kaders
denkt in stappen vooruit
legt snel verbanden
benadert problemen creatief en vindt oplossingen vanuit verschillende kanten
Ook HSP-ers zijn vaak creatief en origineel. HB-ers en HSP-ers zijn meestal intuïtieve denkers. Dat wil zeggen dat ze veel meer denken vanuit het hart en de persoonlijkheid. Soms kunnen ze ook heerlijk fantaseren en wegdromen.
Macht en gezag Macht en gezag vraagt aandacht qua onderwerp voor de HB-er en de HSP-er. Beide hebben ze wel iets van non-conformisme. Ze zijn vaak behoorlijk onorthodox en onconventioneel. Dat komt omdat men een vraagstuk uit het grote geheel bekijkt en meer tot de essentie komt dan anderen. Waar de moeite met macht en gezag mee te maken heeft is soms ook het doorzien van verborgen agenda’s, onderhuidse machtspelletjes of dubbele agenda’s. Kenmerk van HB–ers en HSP-ers is wel dat men anderen snel doorziet. Soms maakt het dat ook weer lastig voor hen zelf, hoewel het een bijzonder grote kracht is. Kenmerk is ook dat men regels en tradities niet klakkeloos accepteert maar liever doorvraagt en bevraagt waarom de dingen zo zijn zoals ze zijn. Als iemand zich als de autoriteit opstelt en precies vertelt wat ze wel of niet moeten doen, kan het verzet groot zijn. Door druk uit te oefenen en gedrag af te dwingen kan men een situatie laten escaleren. Hakken worden in het zand gezet. De moeite met macht en gezag heeft soms ook te maken met het snel doorzien van incompetentie, waardoor gezag als niet gerechtvaardigd wordt ervaren.
Intense gevoelens en emoties HSP-ers en HB-ers beleven hun emoties en gevoelens en intens en diep. Soms in extreme en complexe mate. Ze kunnen vurig en fel reageren bij een intense fysieke activiteit of wanneer ze enthousiast zijn. Als ze emotioneel gespannen zijn, kunnen ze erg druk gaan praten of dwangmatig handelen. Vaak is men snel emotioneel, geroerd of geraakt. Wanneer ze emoties en verdriet van anderen teveel voelen kan emotionele verstrengeling ontstaan.
Zingeving Zingeving is belangrijk voor hoogbegaafden en HSP-ers. Graag gaan ze diepte in. Oppervlakkige contacten vindt men niet fijn en voldoen niet aan de behoefte. Daarom heeft men niet altijd een goed gevoel bij sociale gelegenheden, laat staan bij tal van verplichtingen. Grote concentratie en het stellen van diepgaande vragen is een kenmerk van een hoogbegaafd persoon. Maar diepergaande vragen horen ook terdege bij HSP-ers.
Omgaan met druk Omgaan met druk vinden beide lastig. HSP-kenmerken zijn:
Liever niet dat iemand over de schouder meekijkt wanneer hij of zij aan het werk is
Ongemakkelijk gevoel als ze in de gaten worden gehouden
Snel een gevoel van opgejaagd ervaren
Maar ook van HB-ers is bekend dat testen maken onder hoge druk als vervelend wordt ervaren. Ook zijn HB-ers en HSP-ers enorm gevoelig voor de toon waarop ze worden aangesproken. Een strenge toon, druk opvoeren om overwicht te krijgen, levert stress op waardoor er strijdlust, vechten, vluchten of verstarren kan ontstaan. Bovendien wordt het leerproces snel geblokkeerd bij onveilig voelen of moeten. Hoe dat komt? Het zijn kinderen of volwassenen met verfijnde antennes. Gevolg is dat men zich vaak snel onveilig voelt. Dat is ook de reden waarom kritiek keihard binnen kan komen.
Waardering Van HB-ers is bekend dat ze anderen voortdurend scannen of ze ook begrepen worden, of ze wel voor vol aangezien worden en of ze wel gewaardeerd worden. Eigenlijk geldt dat ook voor HSP-ers. Vaak voelen ze zich niet begrepen. Ze willen weten of ze gewaardeerd worden en doorzien snel wanneer dat niet zo is. Ze kunnen de ander lezen en aanvoelen en zodra ze onechtheid en onoprechtheid bespeuren gaan ze aarzelen. Bij onveiligheid worden ze onzeker en kruipen weg. Weten ze dat ze gewaardeerd en gezien worden en is de omgeving veilig dan kunnen ze samenwerken en durven ze zichzelf te zijn.
Andere kenmerken Van hoogbegaafden wordt wel gezegd dat ze perfectionistisch zijn. Een kenmerk die ik ook aan HSP-ers toedicht overigens. Overeenkomsten zijn er ook in de mate waarin men loyaal en trouw is aan anderen. Van HB-ers wordt soms genoemd dat men andere vriendschapsverwachtingen heeft dan andere mensen. Ook heeft men vaak een behoorlijk doorzettingsvermogen, legt men de lat hoog voor zichzelf en anderen en is men behoorlijk gemotiveerd.
Persoonlijke ontwikkeling
Ook qua persoonlijke ontwikkeling zijn er veel overeenkomsten tussen HB-ers en HSP-ers. Ik noem het belangrijkste punt: autonomie en persoonlijk leiderschap. De regie in eigen hand nemen voor de eigen behoeften en gevoelens in plaats van altijd en voortdurend te reageren op de gevoelens en behoeften van anderen.
Zichzelf profileren HB-ers en HSP-ers hebben niet snel de behoefte om in het middelpunt van de belangstelling te staan. Ze willen niet opvallen, ze trekken zich sneller terug of houden zich afzijdig en ze hoeven niet in de picture te staan. Dat werkt soms in hun nadeel omdat ze dan onvoldoende gezien en gehoord worden maar van nature zit het niet in hun aard. En waar ze vaak een enorme hekel aan hebben is opgeblazen ego’s, dikdoenerij, egotripperij etc. Een leerpunt is dus: zichzelf leren profileren op een passende en natuurlijke manier.
Proactief Een ander leerpunt is: pro-activiteit ontwikkelen. Van nature is de houding van anderen bepalend voor het eigen gevoelen en voor het welbevinden. Maar wie autonoom en proactief is laat zijn welbevinden niet afhangen van de omgeving. Integendeel: als men dat wel doet kan dat leiden tot een negatief zelfbeeld of een gebrek aan zelfvertrouwen. In sommige gevallen ook tot blokkades en faalangst. Vaak ontstaat dit doordat men meer prikkel oppakt, waarneemt en doordat men tal van prikkels dieper en intenser ervaart of op zichzelf betrekt.
Gezonde energiebalans Voor HB-ers en HSP-ers is een gezonde energiebalans nog belangrijker dan voor andere mensen. Door alle prikkels zijn ze snel uitgeput en is het belangrijk dat ze rust nemen. Overprikkeling kan snel ontstaan wanneer men oververmoeid is. Anderzijds: oververmoeidheid ontstaat ook door overprikkeling. Het lichaam reageert hier soms heftiger op en er kan snel een hoog stressniveau ontstaan.
Cognitieve vaardigheden en intelligentie
Je ziet al dat hoogbegaafdheid verder gaat dan intelligentie en cognitieve vaardigheden. Natuurlijk hebben HB-ers een brede interesse, zijn ze leergierig, snel van begrip, nieuwsgierig, vragen ze door en nemen ze intens en dieper waar. Natuurlijk hebben ze een hoog leertempo en maken ze grote denk- en leerstappen. Mits de voorwaarden en condities juist zijn. Graag worden HB-ers intellectueel uitgedaagd zodat ze hun analytische inzicht en probleemoplossend vermogen goed kunnen inzetten. Graag willen ze hun intellectuele mogelijkheden benutten anders gaan ze zich vervelen.
Arthura: door zich onbegrepen te voelen, raken zij in een soort vluchtroute en dit in nu juist waardoor er probleemkinderen ontstaan. Het internet levert hen afleiding van hun dagelijkse problemen op. Verslaving kan ontstaan als zij rouw of verlies niet kunnen verwerken op hun manier. Onze maatschappij wil meestal vooruit en verder. Op die manier kunnen zij behoorlijk vast gaan lopen. Hulpverlening is vaak gebaseerd op het cognitieve vermogen en de hulpverlener spreekt niet hun 'taal' en kunnen hen niet volgen. Krijgen soms een verkeerde diagnose.
Luister en zie mij: door Annita Smit (E-book in PDF)
Luister en zie mij is een stappenplan voor het voeren van een diagnostisch gesprek met (hoog)begaafde kinderen. Het E-book (in PDF) is geschreven voor leerkrachten en IB-ers en natuurlijk voor iedereen die interesse heeft in de vraagstukken rond het (hoog)begaafde kind.
Een gesprek voeren lijkt zo gemakkelijk maar kan zo moeilijk zijn. Wat maakt dat een gesprek voeren met een (hoog)begaafd kind zoveel lastiger is dan met andere kinderen? Ze denken veelal niet alleen sneller maar onthouden ook meer, ze hebben vaak een andere voorkeur van leren, een andere voorkeur voor het aanpakken van problemen en hebben vaak originele en verrassende oplossingen. Maar er is ook een keerzijde: (hoog)begaafde kinderen kunnen behoorlijk aan zichzelf twijfelen of zich anders voelen waardoor ze niet alles van zichzelf vertellen. Zij zijn immers in de minderheid en vaak sluit de lesstof niet aan bij hun manier van denken en leren. Daarom is het zo belangrijk dat er iemand is die dit begrijpt, zonder oordeel, die eerlijk en oprecht is. Die verder kijkt dan gedrag en mee kan gaan in de gedachten van het kind. Dat maakt dat in de praktijk het voeren van een gesprek met het (hoog)begaafde kind lastiger blijkt. Hoe krijg je die informatie boven tafel, die je zo graag zou willen hebben? (Hoog)begaafde leerlingen voelen de gespreksleider feilloos aan. Jij wordt als het ware gescand. Ben je te vertrouwen? Vertellen jouw ogen hetzelfde wat het kind voelt?